11. Sınıf Dolaşım Sistemi Konu Anlatımı

İnsan vücudu, milyarlarca hücreden oluşur ve bu hücrelerin her biri hayatta kalmak için oksijen, besin ve hormonlar gibi maddelere ihtiyaç duyar. Aynı zamanda hücrelerde oluşan atıkların da vücuttan uzaklaştırılması gerekir. İşte bu yaşamsal döngüyü sağlayan sistemin adı: Dolaşım Sistemi.

Dolaşım sistemi, bir yandan kalp gibi güçlü bir pompa ile çalışırken, diğer yandan damar ağı sayesinde bu maddelerin hücrelere ulaşmasını sağlar. Bu sistemin başrol oyuncusu olan kan, adeta vücudun içinde akan bir “can taşıyıcı” gibidir.

Bu konuda; kalbin yapısı, kan damarları, büyük ve küçük kan dolaşımı, kanın yapısı, lenf sistemi ve dolaşım sistemiyle ilgili rahatsızlıklar detaylı olarak ele alınacaktır. Şimdi, vücudumuzun bu hayati lojistik sistemine birlikte yakından bakalım!

Dolaşım Sistemi

Dolaşım sistemi, vücut hücrelerine oksijen ve besin maddelerini taşır, atık maddeleri uzaklaştırır, hormonların iletimini sağlar ve bağışıklıkta görev alır. Bu sistemin temel yapı taşları şunlardır:

• Kalp
• Kan damarları (atardamar, toplardamar, kılcal damar)
• Kan
• Lenf sistemi

Kalp

Kalp, vücudumuzdaki kan dolaşımını sağlayan merkezi pompa organıdır. Dakikada yaklaşık 70–80 kez kasılır ve her kasılmada kanı vücuda pompalar. Göğüs boşluğunda, iki akciğer arasında, perikard adı verilen çift katlı zarla çevrilidir.

Kalbin Yapısı

Kalpteki Kapakçıklar

• Kulakçıklar ile karıncıklar arasında yer alır.
• Kanın tek yönlü akmasını sağlar.
• Sağ tarafta: Triküspit kapakçık (üçlü)
• Sol tarafta: Biküspit (mitral) kapakçık (ikili)
• Karıncıklardan çıkan damarlarla kalp arasında da yarım ay şeklinde damar kapakçıkları bulunur.

Kalbin Çalışma Şekli

Kalp kasılarak ve gevşeyerek çalışır. Bu döngüye kalp atımı (nabız) denir.

Diyastol (Gevşeme evresi): Kalp odacıkları gevşer, kulakçıklar kanla dolar.

Atriyum sistolü (Kulakçık kasılması): Kulakçıklar kasılır, kan karıncıklara geçer.

Ventrikül sistolü (Karıncık kasılması): Karıncıklar kasılır, kan damarlarla vücuda ve akciğerlere gönderilir.

Kalbin Çalışmasını Düzenleyen Yapılar

SA düğümü (Sinoatriyal): Kalbin doğal pili. Uyarı başlatır, kulakçıkların kasılmasını sağlar.

AV düğümü (Atrioventriküler): Uyarıyı alır ve karıncıklara iletir.

His demetleri ve Purkinje lifleri :Karıncık kaslarına uyarıyı taşır. Karıncıkların kasılmasını sağlar.

Kalp Kasının Özellikleri

• Çizgili kas yapısındadır, ama istemsiz çalışır.
• Yorulmadan ömür boyu çalışabilir.
• Bol mitokondri içerir, oksijen ihtiyacı fazladır.
• O2’siz ortamda (anaerobik) çalışamaz → bu yüzden kalp kası oksijen yetersizliğinde çabuk zarar görür (kalp krizi riski).

Kan Damarları

Kan damarları, kalpten çıkan ve kalbe dönen kanın vücut içinde taşındığı boru şeklindeki yapılardır. Üç temel kan damarı tipi vardır:

• Atardamarlar (Arterler)
• Toplardamarlar (Venler)
• Kılcal Damarlar (Kapillerler)

Bu damarlar birlikte çalışarak vücudun her yerine oksijen, besin maddeleri ve hormonları taşır, aynı zamanda karbondioksit ve atıkların uzaklaştırılmasını sağlar.

1. Atardamarlar (Arterler)

• Kalpten çıkan damarlardır.
• Kanı basınçla taşırlar, duvarları kalındır.
• Nabız atışı burada hissedilir (örneğin: bilek, boyun).
• Akciğer atardamarı, kirli kan taşıyan tek atardamardır.

2. Toplardamarlar (Venler)

• Vücuttan gelen kanı kalbe taşır.
• Basınç düşük olduğu için kapakçık bulunur (özellikle alt vücutta).
• Akciğer toplardamarı, temiz kan taşıyan tek toplardamardır.

3. Kılcal Damarlar (Kapiller)

• Arter ve venler arasında yer alır.
• Tek katlı epitel yapıdadır → maddeler kolayca geçer.
• Oksijen, karbondioksit, besin ve atık maddelerin difüzyon yoluyla alışverişi burada gerçekleşir.
• Vücuttaki tüm hücrelerle temas halindedir.

Kan

Kan, vücudun iç ortamını oluşturan ve taşıma görevini üstlenen sıvı bir bağ dokusudur. Kalp ve damarlar aracılığıyla vücudun her yerine ulaşır. Vücut ağırlığının yaklaşık %7-8’i kandır (ortalama 5-6 litre).

Kan dokusu, plazma (sıvı kısmı) ve kan hücreleri (şekilli elemanlar) olmak üzere iki ana kısımdan oluşur.

1. Plazma (Kan Plazması)

• Kanın %55’lik kısmını oluşturur.
• %90’ı su, geri kalanı protein, hormon, enzim, atık maddeler, mineraller vb. içerir.
• Besin maddeleri, hormonlar, gazlar ve atıklar burada taşınır.

Albumin: Osmoz basıncını dengeler.
Globulin: Bağışıklıkta görev alır.
Fibrinojen: Kanın pıhtılaşmasını sağlar.

2. Kan Hücreleri (Şekilli Elemanlar)

Alyuvar (Eritrosit)

• Kemik iliğinde üretilir.
• Hemoglobin adlı protein sayesinde oksijen ve CO₂ taşır.
• Ortalama ömrü 120 gündür.
• Dalakta parçalanır, karaciğerde safra pigmentine dönüşür.
• Çekirdeksizdir (memelilerde), bu sayede daha fazla hemoglobin taşıyabilir.

Akyuvar (Lökosit)

• Bağışıklık sisteminde görev alır.
• Vücuda giren mikropları fagositoz yoluyla yok eder ya da antikor üretir.
• Sayıca azdır ama önemlidir.
• Farklı türleri vardır: Lenfosit, monosit, nötrofil vb.

Trombosit (Kan Pulcuğu)

• Kanın pıhtılaşmasında görev alır.
• Kemik iliğinde, megakaryosit hücrelerinin parçalanmasıyla oluşur.
• Yaralanma durumunda fibrinojen → fibrin dönüşür ve pıhtı oluşur.

Lenf Sistemi

Lenf sistemi, kan dolaşımına paralel çalışan, vücudun hem bağışıklık savunmasında hem de doku sıvısının dengelenmesinde görevli olan yardımcı bir dolaşım sistemidir. Hücreler arası boşlukta biriken sıvıyı toplayarak tekrar kan dolaşımına kazandırır.

Lenf Sisteminin Görevleri

• Doku sıvısını toplar ve tekrar kana kazandırır.
• Vücuda giren mikroplara karşı savunma sağlar.
• Yağların ve yağda çözünen vitaminlerin (A, D, E, K) emilimini sağlar (ince bağırsakta, villus yapılarında).
• Bazı atık maddelerin taşınmasına yardımcı olur.

Lenf Sisteminin Yapıları

Lenf Damarları :Kılcal lenf damarları ile başlar, giderek birleşip kalbe yakın büyük toplardamarlara açılır. Sadece tek yönlü akış sağlar. Kapakçıklar içerir.

Lenf Sıvısı (Akyuvarlı sıvı): Kılcal damarlardan süzülen ve doku aralığında kalan sıvıdır. Besin, oksijen ve lökosit taşır.

Lenf Düğümleri (Lenf Bezleri): Lenf sıvısındaki mikropları süzer, akyuvar üretir. Şişmesi enfeksiyon belirtisidir.

Dalak: Yaşlanmış alyuvarları parçalar, bazı lenfositleri üretir, bağışıklıkta görev alır.

Timus Bezi :Çocuklukta aktiftir. T lenfositlerinin olgunlaşmasını sağlar. Ergenlikten sonra körelir.

Bademcik, Karaciğer: Lenf sistemine destek sağlayan yapılardır.

Lenf Sıvısının Akışı

• Hücreler arası boşlukta sıvı birikir (doku sıvısı).
• Bu sıvı, kılcal lenf damarları tarafından toplanır.
• Daha büyük lenf damarlarına iletilir.
• Son olarak sol köprücük altı toplardamarı yoluyla kana karışır.