12. Sınıf Bitkilerde Hareket Konu Anlatımı

Bitkiler, hayvanlar gibi yer değiştirmezler ama bu onların hareketsiz olduğu anlamına gelmez. Bitkiler de çevresel uyarılara karşı tepki verir, ancak bu tepkiler genellikle yavaş ve yönelimsiz hareketler şeklindedir. Işığa yönelme, dokunmaya tepki verme ya da çiçeklerin gün içinde açılıp kapanması gibi birçok hareket, bitkinin yaşamsal faaliyetlerinin bir parçasıdır.

Bu konu anlatımında, bitkilerde görülen uyarılara bağlı hareketler detaylı şekilde ele alınacak; tropizma ve nasti hareketlerinin ne olduğu, çeşitleri ve hormonlarla ilişkileri açıklanacaktır. Bitkilerde hareketin nasıl gerçekleştiğini öğrenmek, onları daha iyi anlamanın anahtarıdır. Hazırsan başlayalım!

Bitkilerde Hareket

Bitkiler yer değiştiremezler ama çevresel uyarılara karşı hareket tepkisi gösterebilirler. Bu hareketler; büyüme, turgor basıncı değişimi veya hormonların etkisiyle gerçekleşir.

Bitkisel hareketler iki ana grupta incelenir:

Tropizma Hareketleri (Yönelim hareketleri)
Nasti Hareketleri (Yönsüz hareketler)

Tropizma Hareketleri (Yönelim hareketleri)

Tropizma, bitkilerin çevresel bir uyarana karşı yönelerek gösterdiği büyüme hareketidir. Tropizma hareketleri, uyarının yönüne bağlıdır ve genellikle kalıcıdır.

Bu hareketlerde genellikle auksin hormonu rol oynar. Auksin, bitkide eşit dağılmaz; uyarının ters yönünde birikerek hücrelerin farklı hızda büyümesine neden olur.

Tropizmanın Genel Özellikleri

Yönelme hareketidir (uyarının yönüne bağlıdır).
Büyümeye dayalıdır, bu nedenle kalıcıdır.
Auksin hormonu önemli rol oynar.
Tropizma pozitif (+) ya da negatif (–) olabilir:
Pozitif tropizma: Uyarıya doğru büyüme
Negatif tropizma: Uyarıdan uzaklaşma

Tropizma Türleri

Fototropizma (Işığa Yönelme)

Bitkinin ışık uyarısına karşı yönelme hareketidir.
Sürgünler ışığa doğru büyür → Pozitif fototropizma
Kökler ışıktan uzak büyür → Negatif fototropizma

Işık, auksin hormonunun sürgün ucunda karşı (gölge) tarafa birikmesine neden olur. Gölge tarafta hücreler daha fazla uzar, bitki ışığa doğru eğilir.

Jeotropizma (Yerçekimine Yönelme / Gravitropizma)

Bitkinin yerçekimi etkisiyle yaptığı yönelme hareketidir.
Kökler yerçekimi yönünde büyür → Pozitif jeotropizma
Sürgünler yerçekimine zıt yönde büyür → Negatif jeotropizma

Örnek: Bir tohum toprağa ekildiğinde kökü aşağı, sürgünü yukarı doğru büyür.

Hidrotropizma (Suya Yönelme)

Bitki köklerinin suya doğru yönelme hareketidir.
Pozitif tropizma örneğidir.
Özellikle kurak bölgelerde yaşayan bitkilerde çok belirgindir.

Örnek: Köklerin suyun bulunduğu bölgeye doğru uzaması.

Tigmotropizma (Dokunmaya Yönelme)

Bitkinin bir yüzeye temas ederek yaptığı yönelme hareketidir.
Pozitif tropizma olarak kabul edilir.

Örnek: Sarmaşıkların bir desteğe sarılması, bezelye gibi bitkilerin tutunma sarmalları.

Kemotropizma (Kimyasal Uyarıya Yönelme)

Bitkinin kimyasal maddelere yönelme hareketidir.

Genellikle üreme sürecinde görülür.

Örnek: Polen tüpünün yumurtalığa doğru yönelerek büyümesi → dişi organ tarafından salgılanan kimyasal maddelere tepki.

Nasti Hareketleri (Yönsüz hareketler)

Nasti, bitkilerin çevresel uyarılara verdiği yönsüz, geçici ve genellikle turgor basıncı değişimine bağlı olarak gerçekleşen hareketlerdir.

Bu hareketlerde uyarının yönü önemli değildir, sadece uyarının varlığı hareketi başlatır. Genellikle hızlı tepkilerdir ve çoğu kez büyümeye dayalı değildir.

Genel Özellikleri

Yönsüzdür: Uyarının geliş yönüne bağlı değildir.
Genellikle turgor basıncı değişimiyle gerçekleşir (hücrelerin su alıp vermesi).
Hareketler geçicidir, uyarı ortadan kalkınca eski hâline döner.
Bazı nastik hareketler gündüz-gece ritmine bağlı olabilir.
Genellikle epidermis ve parankima hücreleri görev alır.

Nasti Hareket Türleri

Fotonasti (Işığa Tepki)

Işık şiddeti ya da ışığın varlığı/yokluğu sonucu oluşan hareketlerdir.
Uyarının yönü önemli değildir.

Örnekler:

Çiçeklerin gündüz açılıp gece kapanması (örnek: lale, ayçiçeği),
Bazı bitkilerin çiçeklerinin ışıkta açılması.

Termonasti (Sıcaklığa Tepki)

Ortamın sıcaklık değişimlerine karşı verilen tepkidir.
Yönsüz bir şekilde çiçeğin açılması ya da kapanması görülür.

Örnek:

Lale ve nilüfer çiçeklerinin sıcak havada açılması
Soğukta kapanmaları

Tigmonasti (Dokunmaya Tepki)

(Bazı kaynaklarda seismonasti olarak da geçer)

Dokunma, sarsılma veya titreşim gibi fiziksel uyarılara karşı verilen hareketlerdir.
Turgor basıncı değişimiyle çok hızlı gerçekleşebilir.