12. Sınıf Bitkisel Dokular Konu Anlatımı

Bitkiler, karmaşık yapılı canlılar olmalarına rağmen hayatta kalmak, büyümek ve çevresel etkilere karşı direnç gösterebilmek için özelleşmiş yapılara ihtiyaç duyarlar. Bu yapılar, hücrelerin bir araya gelerek oluşturduğu dokular sayesinde işlev görür. Bitkisel dokular, bitkinin büyüme, iletim, destek, örtü ve madde depolama gibi temel yaşamsal faaliyetlerini gerçekleştirmesini sağlar.

Bu konu anlatımında, bitkilerde bulunan meristem (bölünür) dokular ve kalıcı dokular (örtü, iletim, temel ve destek dokular) ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Sınavlarda sıkça çıkan bu konu, hem görsel hem kavramsal açıdan dikkat gerektirir. Haydi bitkilerin iç dünyasına bir yolculuk yapalım!

Bitkisel Dokular

Bitkisel dokular, bitki hücrelerinin yapı ve görevlerine göre özelleşerek oluşturduğu topluluklardır. Bitkisel dokular, bitkilerin büyümesi, besin iletimi, korunması ve desteklenmesi gibi temel işlevlerde rol alır.

Bitkisel dokular iki ana gruba ayrılır:

• Bölünür (Meristem) Dokular
• Kalıcı (Temel, Örtü, İletim ve Destek) Dokular

Bölünür (Meristem) Dokular

Meristem dokular, bitkilerde sürekli bölünebilme yeteneğine sahip hücrelerden oluşur. Bitkinin büyümesini sağlayan en temel dokudur.

Özellikleri

• Hücreleri canlıdır ve sürekli bölünebilir.
• Hücre çeperi ince, sitoplazması yoğun, çekirdeği büyük ve kofulu küçüktür.
• Farklılaşmamış hücrelerden oluşur.
• Sitoplazmalarında bol mitokondri ve ribozom bulunur.
• Hücreler arası boşluk bulunmaz.
• Bölünme sonucunda oluşan hücrelerin biri farklılaşır (kalıcı doku olur), diğeri bölünmeye devam eder.

Meristem Doku Çeşitleri

Kökenine Göre Meristemler

Primer Meristem (Birincil Meristem):

• Bitkinin embriyosundan itibaren var olan ilk meristemdir.
• Boyuna büyümeyi sağlar.
• Uç kısımlarda (kök ve gövde ucu) bulunur.
• Sürekli bölünerek yeni hücreler üretir.

Sekonder Meristem (İkincil Meristem):

• Primer meristemin farklılaşmasıyla ya da kalıcı dokuların yeniden bölünebilir hale gelmesiyle oluşur.
• Enine kalınlaşmayı sağlar.
• Genellikle çok yıllık odunsu bitkilerde görülür.
• Örnek: Kambiyum, mantar kambiyumu (fellogen)

Konumuna Göre Meristemler

Apikal Meristem (Uç Meristem):

• Kök ve gövde uçlarında yer alır.
• Bitkinin boyuna uzamasını sağlar.
• Yaprak, çiçek gibi organların başlangıcını oluşturur.

Lateral Meristem (Yanal Meristem):

• Bitkinin yan taraflarında, özellikle gövde ve kök çevresinde yer alır.
• Sekonder meristemdir.
• Enine büyümeyi (kalınlaşmayı) sağlar.
• Örnekler: Kambiyum (sekonder ksilem ve floem üretir), Fellogen (periderm oluşturur)

İnterkalar Meristem (Araya Serpilmiş Meristem):

• Tek çenekli bitkilerde (örneğin buğday, mısır) boğum ve düğüm aralarında bulunur.
• Bitki organlarının hızlı uzamasını sağlar.
• Apikal meristemden ayrılmış meristem hücrelerinden oluşur.

Kalıcı (Temel, Örtü, İletim ve Destek) Dokular

Kalıcı dokular, meristem (bölünür) dokuların farklılaşarak oluşturduğu, bölünme yeteneğini kaybetmiş hücre topluluklarıdır. Bitkinin korunması, desteklenmesi, iletimi ve madde depolaması gibi görevleri üstlenir.

Kalıcı dokular dört ana gruba ayrılır:

• Temel Doku
• Örtü Doku
• İletim Doku
• Destek Doku

Temel Doku

Bitkinin büyük bir kısmını oluşturur. Farklı görevlerde özelleşmiş hücreleri kapsar.

Parankima

• Canlı hücrelerden oluşur.
• Hücre çeperi ince, sitoplazma aktiftir.
• Fotosentez, madde depo etme, yara onarımı gibi görevleri vardır.
• Hücreler arası boşluklar bulunabilir.

Parankima Çeşitleri:

• Fotosentez Parankiması (Palizat ve Sünger Parankiması): Yaprakta bulunur, kloroplast taşır.
• Depo Parankiması: Nişasta, su, yağ gibi maddeleri depolar.
• Havalandırma Parankiması: Su bitkilerinde, gaz alışverişini kolaylaştırır.
• İletim Parankiması: İletim dokuları arasında madde aktarımını destekler.

Örtü Doku

Bitkinin dış yüzeyini örter ve onu çevresel etkenlere karşı korur.

Epidermis

• Bitkinin ilk koruyucu tabakasıdır.
• Canlı, tek sıra hücrelerden oluşur.
• Kloroplast içermez (stoma hariç).
• Hücrelerin dış yüzeyinde kütikula (su kaybını azaltır) bulunur.

Epidermis Türevleri:

• Stoma (Gözenek): Gaz alışverişi sağlar, terlemeyi düzenler.
• Tüyler: Koruyucu veya salgılayıcı işlev görebilir.
• Emergans: Tüy + altındaki dokular → diken gibi yapılar.
• Hidatod: Fazla suyun atılmasını sağlar (gutasyon).

Periderm (İkincil Örtü Doku)

• Enine büyüyen bitkilerde epidermisin yerini alır.
• Fellogen (mantar kambiyumu) tarafından oluşturulur.
• Hücreleri ölüdür, kütin içerir, su geçirmez.
• Lentisel adlı yapılarla gaz alışverişi sağlanır.

İletim Doku

Bitkide su, mineral ve organik maddelerin taşınmasını sağlar.

Ksilem (Odun Borusu)

• Su ve mineralleri kökten yapraklara taşır (tek yönlü).
• Hücreleri ölüdür, çeperleri lignin ile kalınlaşmıştır.
• Trake ve trakeid hücrelerinden oluşur.

Floem (Soğurma Borusu)

• Fotosentez ürünlerini (organik maddeleri) bitkinin her yerine taşır (çift yönlü).
• Hücreleri canlıdır ama çekirdeksizdir.
• Kalburlu borular ve arkadaş hücreleri bulunur.

Destek Doku

Bitkinin dik durmasını ve mekanik dayanıklılığını sağlar.

Kollenkima

• Canlı hücrelerden oluşur.
• Hücre çeperleri selüloz ve pektin ile kalınlaşmıştır.
• Özellikle genç bitkilerde ve esnek yapılı organlarda bulunur (yaprak sapı, çiçek sapı).

Çeşitleri:

• Açık Kollenkima (Açık köşe): Hücre köşelerinde kalınlaşma.
• Levyeli Kollenkima (Plak kollenkima): Hücrenin yan duvarlarında kalınlaşma.

Sklerenkima

• Ölü hücrelerden oluşur.
• Çeperleri lignin ile kalınlaşmış, çok serttir.
• Genellikle yaşlı bitkilerde görülür.

Hücre Tipleri:

Lif Hücreleri: Uzun ve dayanıklıdır (keten lifi vb.).

Taş Hücreleri: Sert ve kısa (örneğin armut tanecikleri, ceviz kabuğu).