5. Sınıf Ses Bilgisi Konu Anlatımı
Sözcük, dilin anlamlı en küçük parçasıdır. Sözcüğü meydana getiren ise belli bir harf kalıbına girmiş seslerdir. Ses bilgisi, ünlü harfler, ünsüz harfler, ünlü uyumları, büyük ünlü uyumu, küçük ünlü uyumu, ses olayları, ünsüz sertleşmesi, ünsüz yumuşaması, ses düşmesi. 5. Sınıf Ses Bilgisi Konu Anlatımı, Ses Bilgisi Konu Anlatımı, 5. sınıf Türkçe konu anlatımı, 5. sınıf Türkçe
Ses Bilgisi
Ses: Akciğerlerden gelen havanın ses yolunda oluşturduğu titreşimdir.
Harf: Seslerin yazıdaki simgeleridir.
Alfabe: Bir dildeki harflerin belirli bir sıraya dizilmiş hâlidir.
Türkçede 8 ünlü (sesli), 21 ünsüz (sessiz) olmak üzere toplam 29 harf vardır.
Ünlü(Sesli) Harfler
Dilimizde 8 tane ünlü harf vardır.
| a, e, ı, i, o, ö, u, ü |
Bu sesler ağzımızdan çıkış biçimlerine göre farklı özellikleri bulunmaktadır.
Kalın harfler a , ı, o, u
ince harfler e, i, ö, ü
a, e, ı, i dudaklarımızın düz durumunda çıkan düz ünlülerdir.
o, ö, u, ü dudaklarımızın yuvarlak durumunda çıkan yuvarlak ünlülerdir.
a, e, o, ö geniş, ı, i, u, ü dar ünlülerdir.
Ünlü Harflerle İlgili Temel Kurallar
- Türkçe sözcüklerde iki ünlü harf yan yan bulunmaz. İki ünlünün yan yana kullanıldığı
sözcükler Türkçe değildir.Örnek:
Şiir, şair, daire, saat, tabiat… - Türkçede ilk hecenin dışındaki hecelerde ”o,ö” ünlüleri bulunmaz. İlk hecenin dışında bu
ünlüleri bulunduran sözcükler Türkçe değildir.Örnek:
Horoz, balkon, tiyatro, kamyon… - Türkçede uzun ünlü yoktur. İçinde uzun ünlü bulunan sözcükleryabancı dilllerden dilimize
geçmiştir.Örnek:
Vâzife, câhil, millî, âşık
Ünlü Uyumları
Türkçede sesler bazı uyumlara göre bir araya gelir. Ünlü harflerin ”incelik – kalınlık” , ” düzlük-yuvarlaklık” , “darlık – genişlik” özellikleriyle oluşan uyuma ünlü uyumları denir.
Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık -İncelik Uyumu)
Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlü ( a, ı, o,u) bulunuyorsa sonraki bütün hecelerde kalın ünlü; ilk hecede ince ünlü (e,i,ö,ü) bulunuyorsa sonraki hecelerde de ince ünlü bulunur. Buna büyük ünlü uyumu denir.
Örnek:
adım, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük vb.
Alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret vb.
Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli vb.
-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz: akşam-leyin, bakla-gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor vb.
-daş (-taş) eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz: din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş vb.
-ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz: akşamki, duvardaki, karşıki, onunki, yarınki, yoldaki vb.
Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar: adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vb.
Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: idrak-i, meçhul-e, mentol-de, sembol-ler vb.
Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın son sesleri ince söylenen bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır: alkol / alkolü, hakikat / hakikati, helal / helalimiz, idrak / idrakimiz, kabul / kabulü, kontrol / kontrolü, protokol / protokole, saat / saate, sadakat / sadakati, santral / santraller vb.
Küçük Ünlü Uyumu (Genişlik- Darlık Uyumu)
Türkçede bir kelimenin ilk hecesi eğer düz bir ünlü (a, e, ı, i) barındırıyorsa ondan sonraki hecelerde de düz ünlü; eğer bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) bulunuyorsa ondan sonra gelen hecelerde ya dar-yuvarlak (u,ü) ya da düz-geniş ünlüler (a,e) bulunmasına “Küçük Ünlü Uyumu” kuralı denir.
Küçük ünlü uyumuna aykırı Türkçe kelimeler de vardır: avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur vb.
Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz: aktör, alkol, bandrol, daktilo, kabul, doktor, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur vb.
Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı kelimelere getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar: kavun-u, konsolos-luk, muzır-lık, müzik-çi, yağmur-luk vb.
Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: alkol-lü, kabul-ü, bandrol-lü, saat-lik vb.
-ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar: bugünkü, dünkü, öbürkü vb.
Ünsüz Harfler
Dilimizde 21 tane ünsüz harf vardır.
b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z
Ünsüz Harflerle İlgili Temel Kurallar1.
- Türkçe sözcüklerin köküde aynı ünsüz yan bulunmaz.
Örnek:
madde, cennet, millet, şiddet, hürriyet… - Türkçe sözcüklerin ilk hecelerinde iki ünsüz yan yana bulunmaz.
Örnek:
spor, krtem, grup, plan, tren - Türkçe sözcüklerin sonunda ” b, c, d, g” ünsüzleri bulunmaz. Anlam anlam karışıklığını
önlemek için ”ad, sac, hac” gibi bazı sözcüklerde bu kurala uyulmaz.
Ses Olayları
Sözcükler ek alırken ya da birbirleriyle birleşirken bazı ses değişmelerine uğrar. Bu değişmelere ses olayları denir.
Sözcükteki ses olaylarını doğru belirleyebilmek için sözcüğün kökü bulunup ekleri ayrılmalı ve sözcükte ne gibi ses değişiklikleri olduğuna bakılmalıdır.
Örnek:
Dolaba baktın mı? (Dolap – a ”p” harfi ”b” harfine dönüşmüştür)
Beni reddetti. (Sepet -de ”d” harfi ” t” olmuştur)
Ünsüz Sertleşmesi(Ünsüz Benzeşmesi)
Bir sözcükte yan yana gelen ünsüzlerin sertlik – yumuşaklık yönünden uyumlu olmaları gerekir. Sonunda sert ünsüzlerden (f, s, t,k, ç, ş, h, p) biri bulunan sözcüklere yumuşak ünsüzlerden (c, d, g) biriyle başlayan bir ek getirildiğinde eklerin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek ”ç, t, k” ye dönüşür. Bu değişmeye ünsüz sertleşmesi denir.
Örnek:
hedef + de hedefte
ilaç + da ilaçta
bas + gın baskın
savaş + cı savaşçı
bit + gin bitkin
silah + da silahta
yastık + da yastıkta
çorap + dan çoraptan
Sayılara ,özel isimlere ve kısaltmalara gelen eklerde de ünsüz sertleşmesi kuralına uyulur.
Örnek:
453 + de 1453’te
Murat + da Murat’ta
TÜBİTAK + da TÜBİTAK’ta
Ünsüz Yumuşaması
Sert ünsüzlerden ( p, ç, t, k) biriyle biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde sözcüğün sonundaki sert ünsüz yumuşar ve ” b, c, d, g, ğ” olur. Bu ses olayına ünsüz yumuşaması (değişimi) denir.
Örnek:
kitap + ı kitabı
topaç + ı topacı
kağıt + ı kağıdı
beşik + i beşiği
Bazı tek heceli sözcüklerde ünsüz yumuşaması olmaz.
top – u topu süt-üm sütüm
tek-i teki ip-iniz ipiniz
Bazı yabancı sözcülerde ünsüz yumuşaması olmaz
hayat-ım hayatım millet-in milletin
hukuk-u hukuku hürriyet-i hürriyeti
Özel adlarda, söylerken yumuşama olur ama bu yumuşama yazarken gösterilmez.
Gaziantep-in Gaziantep’in
Tarık-a Tarık’a
Ses Düşmesi
Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)
Dilimizde ünlü düşmesi farklı nedenlerle gerçekleşir.
* ikinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan sözcüklerin birçoğuna ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde ikinci hecedeki dar ünlü düşer.
Örnek:
Koyun Koynu
Ömür Ömrü
Hüküm Hükmü
Fikir Fikri
Beniz Benzi
Ünsüz Düşmesi
Dilimizde farklı nedenlerden dolayı ünlü düşmesi olur. Sonunda ‘’k’’ ünsüzü bulunan bazı
sözcüklere ‘’-cik / cek’’ ekleri getirildiğinde sözcüğün sonundaki ‘’k’’ ünsüzü düşer.
Örnek:
Çabuk -cak çabucak
Bebek -cik bebecik
Alçak -cık alçacık
Ayak -cık ayacık
Sonunda ‘’k’’ ünsüzü bulunan bazı sözcüklere ‘’-l’’ yapım eki getirildiğinde Sözcüğün sonundaki ‘’ k’’ ünsüzü düşer.
Örnek:
Yüksek -l yüksel(mek)
Küçük -l küçül(mek)
Ufak -l ufal(mak)
Alçak -l alçal(mak)
Ses Türemesi
Ünlü Türemesi
Tek heceli bazı sözcüklere ‘’-cık / -cik’’ eki getirildiğinde ortaya fazladan bir ünlü çıkar.
Örnek:
Bir -cik biricik
Genç -cik gencecik
Öp -cük öpücük
Gül -cük gülücük
“m, p, r, s” ünsüzleriyle pekiştirme yapılırken bazı sözcüklerde ünlü türemesi olur.
Örnek:
Yalnız yapayalnız
Sağlam sapasağlam
Gündüz güpegündüz
Çevre çepeçevre
Ünsüz Türemesi
Dilimize Arapçadan giren bazı sözcüklerle birleşik sözcük oluştururken ünsüz türemesi olur.
Örnek:
His etmek hissetmek
Red etmek reddetmek
Af olmak affolmak
Hal olmak hallolmak
Dilimizde bazı sözcüklere ünlüyle başlayan ek getirildiğinde ünsüz türemesi olur.
Örnek:
Sır -ım sırrım
Hak -ın hakkın
His -i hissi
Af -ım affım
Ünlü Daralması
‘’a, e’’ geniş ünlülerden biriyle biten sözcüklere ‘’yor’’ şimdiki zaman eki getirildiğinde bu geniş ünlüler daralır ve ‘’ı, i, u, ü’’ ye dönüşür. Buna ünlü daralması denir.
Örnek:
Bekle -yor bekliyor
Boya -yor boyuyor
Atla -yor atlıyor
‘’-yor’’ ekinin dışında sadece de(mek) ve ye(mek) eylemlerinde ‘’y’’ kaynaştırma harfinin etkisiyle daralma olur.
Örnek:
De-y-en diyen
ye-y-ince yiyince
De-y-ecek diyecek
