5. Sınıf Ünlü(Sesli) Harfler Konu Anlatımı
Sözcük, dilin anlamlı en küçük parçasıdır. Sözcüğü meydana getiren ise belli bir harf kalıbına girmiş seslerdir. Ses bilgisi, ünlü harfler, ünsüz harfler, ünlü uyumları, büyük ünlü uyumu, küçük ünlü uyumu, ses olayları, ünsüz sertleşmesi, ünsüz yumuşaması, ses düşmesi. 5. Sınıf Ünlü(Sesli) Harfler Konu Anlatımı, Ünlü(Sesli) Harfler Konu Anlatımı, 5. sınıf Türkçe konu anlatımı, 5. sınıf Türkçe
Ünlü(Sesli) Harfler
Dilimizde 8 tane ünlü harf vardır.
| a, e, ı, i, o, ö, u, ü |
Bu sesler ağzımızdan çıkış biçimlerine göre farklı özellikleri bulunmaktadır.
Kalın harfler a , ı, o, u
ince harfler e, i, ö, ü
a, e, ı, i dudaklarımızın düz durumunda çıkan düz ünlülerdir.
o, ö, u, ü dudaklarımızın yuvarlak durumunda çıkan yuvarlak ünlülerdir.
a, e, o, ö geniş, ı, i, u, ü dar ünlülerdir.
Ünlü Harflerle İlgili Temel Kurallar
- Türkçe sözcüklerde iki ünlü harf yan yan bulunmaz. İki ünlünün yan yana kullanıldığı
sözcükler Türkçe değildir.
Örnek:
Şiir, şair, daire, saat, tabiat… - Türkçede ilk hecenin dışındaki hecelerde ”o,ö” ünlüleri bulunmaz. İlk hecenin dışında bu
ünlüleri bulunduran sözcükler Türkçe değildir.
Örnek:
Horoz, balkon, tiyatro, kamyon… - Türkçede uzun ünlü yoktur. İçinde uzun ünlü bulunan sözcükleryabancı dilllerden dilimize
geçmiştir.Örnek:
Vâzife, câhil, millî, âşık
Ünlü Uyumları
Türkçede sesler bazı uyumlara göre bir araya gelir. Ünlü harflerin ”incelik – kalınlık” , ” düzlük-yuvarlaklık” , “darlık – genişlik” özellikleriyle oluşan uyuma ünlü uyumları denir.
Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık -İncelik Uyumu)
Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlü ( a, ı, o,u) bulunuyorsa sonraki bütün hecelerde kalın ünlü; ilk hecede ince ünlü (e,i,ö,ü) bulunuyorsa sonraki hecelerde de ince ünlü bulunur. Buna büyük ünlü uyumu denir.
Örnek:
adım, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük vb.
Alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret vb.
Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli vb.
-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz: akşam-leyin, bakla-gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor vb.
-daş (-taş) eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz: din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş vb.
-ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz: akşamki, duvardaki, karşıki, onunki, yarınki, yoldaki vb.
Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar: adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vb.
Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: idrak-i, meçhul-e, mentol-de, sembol-ler vb.
Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın son sesleri ince söylenen bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır: alkol / alkolü, hakikat / hakikati, helal / helalimiz, idrak / idrakimiz, kabul / kabulü, kontrol / kontrolü, protokol / protokole, saat / saate, sadakat / sadakati, santral / santraller vb.
Küçük Ünlü Uyumu (Genişlik- Darlık Uyumu)
Türkçede bir kelimenin ilk hecesi eğer düz bir ünlü (a, e, ı, i) barındırıyorsa ondan sonraki hecelerde de düz ünlü; eğer bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) bulunuyorsa ondan sonra gelen hecelerde ya dar-yuvarlak (u,ü) ya da düz-geniş ünlüler (a,e) bulunmasına “Küçük Ünlü Uyumu” kuralı denir.
Küçük ünlü uyumuna aykırı Türkçe kelimeler de vardır: avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur vb.
Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz: aktör, alkol, bandrol, daktilo, kabul, doktor, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur vb.
Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı kelimelere getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar: kavun-u, konsolos-luk, muzır-lık, müzik-çi, yağmur-luk vb.
Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: alkol-lü, kabul-ü, bandrol-lü, saat-lik vb.
-ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar: bugünkü, dünkü, öbürkü vb.
