5. Sınıf Ses Olayları Konu Anlatımı
Ses Olayları
Sözcükler ek alırken ya da birbirleriyle birleşirken bazı ses değişmelerine uğrar. Bu değişmelere ses olayları denir.
Sözcükteki ses olaylarını doğru belirleyebilmek için sözcüğün kökü bulunup ekleri ayrılmalı ve sözcükte ne gibi ses değişiklikleri olduğuna bakılmalıdır.
Örnek:
Dolaba baktın mı? (Dolap – a ”p” harfi ”b” harfine dönüşmüştür)
Beni reddetti. (Sepet -de ”d” harfi ” t” olmuştur)
Ünsüz Sertleşmesi(Ünsüz Benzeşmesi)
Bir sözcükte yan yana gelen ünsüzlerin sertlik – yumuşaklık yönünden uyumlu olmaları gerekir. Sonunda sert ünsüzlerden (f, s, t,k, ç, ş, h, p) biri bulunan sözcüklere yumuşak ünsüzlerden (c, d, g) biriyle başlayan bir ek getirildiğinde eklerin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek ”ç, t, k” ye dönüşür. Bu değişmeye ünsüz sertleşmesi denir.
Örnek:
hedef + de hedefte
ilaç + da ilaçta
bas + gın baskın
savaş + cı savaşçı
bit + gin bitkin
silah + da silahta
yastık + da yastıkta
çorap + dan çoraptan
Sayılara ,özel isimlere ve kısaltmalara gelen eklerde de ünsüz sertleşmesi kuralına uyulur.
Örnek:
453 + de 1453’te
Murat + da Murat’ta
TÜBİTAK + da TÜBİTAK’ta
Ünsüz Yumuşaması
Sert ünsüzlerden ( p, ç, t, k) biriyle biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde sözcüğün sonundaki sert ünsüz yumuşar ve ” b, c, d, g, ğ” olur. Bu ses olayına ünsüz yumuşaması (değişimi) denir.
Örnek:
kitap + ı kitabı
topaç + ı topacı
kağıt + ı kağıdı
beşik + i beşiği
Bazı tek heceli sözcüklerde ünsüz yumuşaması olmaz.
top – u topu süt-üm sütüm
tek-i teki ip-iniz ipiniz
Bazı yabancı sözcülerde ünsüz yumuşaması olmaz
hayat-ım hayatım millet-in milletin
hukuk-u hukuku hürriyet-i hürriyeti
Özel adlarda, söylerken yumuşama olur ama bu yumuşama yazarken gösterilmez.
Gaziantep-in Gaziantep’in
Tarık-a Tarık’a
Ses Düşmesi
Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)
Dilimizde ünlü düşmesi farklı nedenlerle gerçekleşir.
* ikinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan sözcüklerin birçoğuna ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde ikinci hecedeki dar ünlü düşer.
Örnek:
Koyun Koynu
Ömür Ömrü
Hüküm Hükmü
Fikir Fikri
Beniz Benzi
Ünsüz Düşmesi
Dilimizde farklı nedenlerden dolayı ünlü düşmesi olur. Sonunda ‘’k’’ ünsüzü bulunan bazı
sözcüklere ‘’-cik / cek’’ ekleri getirildiğinde sözcüğün sonundaki ‘’k’’ ünsüzü düşer.
Örnek:
Çabuk -cak çabucak
Bebek -cik bebecik
Alçak -cık alçacık
Ayak -cık ayacık
Sonunda ‘’k’’ ünsüzü bulunan bazı sözcüklere ‘’-l’’ yapım eki getirildiğinde Sözcüğün sonundaki ‘’ k’’ ünsüzü düşer.
Örnek:
Yüksek -l yüksel(mek)
Küçük -l küçül(mek)
Ufak -l ufal(mak)
Alçak -l alçal(mak)
Ses Türemesi
Ünlü Türemesi
Tek heceli bazı sözcüklere ‘’-cık / -cik’’ eki getirildiğinde ortaya fazladan bir ünlü çıkar.
Örnek:
Bir -cik biricik
Genç -cik gencecik
Öp -cük öpücük
Gül -cük gülücük
“m, p, r, s” ünsüzleriyle pekiştirme yapılırken bazı sözcüklerde ünlü türemesi olur.
Örnek:
Yalnız yapayalnız
Sağlam sapasağlam
Gündüz güpegündüz
Çevre çepeçevre
Ünsüz Türemesi
Dilimize Arapçadan giren bazı sözcüklerle birleşik sözcük oluştururken ünsüz türemesi olur.
Örnek:
His etmek hissetmek
Red etmek reddetmek
Af olmak affolmak
Hal olmak hallolmak
Dilimizde bazı sözcüklere ünlüyle başlayan ek getirildiğinde ünsüz türemesi olur.
Örnek:
Sır -ım sırrım
Hak -ın hakkın
His -i hissi
Af -ım affım
Ünlü Daralması
‘’a, e’’ geniş ünlülerden biriyle biten sözcüklere ‘’yor’’ şimdiki zaman eki getirildiğinde bu geniş ünlüler daralır ve ‘’ı, i, u, ü’’ ye dönüşür. Buna ünlü daralması denir.
Örnek:
Bekle -yor bekliyor
Boya -yor boyuyor
Atla -yor atlıyor
‘’-yor’’ ekinin dışında sadece de(mek) ve ye(mek) eylemlerinde ‘’y’’ kaynaştırma harfinin etkisiyle daralma olur.
Örnek:
De-y-en diyen
ye-y-ince yiyince
De-y-ecek diyecek
