KPSS Ortaöğretim İslamiyet Öncesi Türk Tarihi Konu Anlatımı
KPSS İslamiyet Öncesi Türk Tarihi Konu Anlatımı, KPSS Ortaöğretim Tarih Konu Anlatımı, KPSS Konu Anlatımı, KPSS Ortaöğretim Konu Anlatımı, İslamiyet Öncesi Türk Tarihi Konu Anlatımı, İslamiyet Öncesi Türk Tarihi Konu Anlatımı
İslamiyet Öncesi Türk Tarihi
- Türk Adının Anlamı
- Türklerin Ana Yurdu
- Türk Göçleri
- Orta Asya’da İlk Kültür Merkezleri
- İlk Türk Devletleri ve Toplulukları
- İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Kültür ve Uygarlık
Türk Adının Anlamı
Türeyen, çoğalan, güçlü, erdemli, düzenli gibi anlamlara gelmektedir. Türk adına ilk defa Çin kaynaklarında rastlanmıştır. Bunu yanı sıra Pers(İran), Arap, Bizans ve Hitit takip eder. Siyasal anlamda ilk devlet adı olarak Göktürkler kullanmışlardır.
Türklerin Ana Yurdu
Türklerin ana yurdu Orta Asya’dır. Orta Asya, batıda Hazar Denizi’nden doğuda Kingan Dağları’na; Kuzeyde Sibirya’dan güneyde Karanlık Dağları’na kadar uzanır. Bu bölge içerisinde Türklerin ana yurdu genel olarak Ural-Altay Dağları ile Aral Gölü arasında kalan bölge olarak kabul edilmektedir. Türklerin ana yurdunun tam olarak tespit edilememesinin nedeni Türklerin göçebe bir yaşam sürmeleri ve geniş alanlara yayılmış olmalarıdır.
Orta Asya’da yaşayan birçok topluluk zamanla ana yurtlarını terk ederek başka bölgelere göç etmek zorunda kalmışlardır.
Türk Göçleri
MÖ XVI. yüzyılda başlayan göçler milattan sonraki dönemlerde de devam etmiştir.
Göçlerin Sebepleri
– İklim değişikliğine bağlı olarak kuraklığın artması, otlakların ve tarım alanlarının daralması,
– Bağımsız yaşama duygusu, bir başka topluluğun egemenliği altına girmektense özgür yaşanacak yerlere gitme düşüncesi
– Türk boylarının birbirleriyle hâkimiyet mücadelesi vermesi
– Hayvan hastalıklarının artması ve buna bağlı olarak ekonomik sıkıntıların ortaya çıkması
– Nüfusun artması ve buna bağlı olarak ekonominin olumsuz etkilenmesi
– Dış güçlerin baskısı (Çin, Moğol, Tunguz)
– Yeni yerler ele geçirme arzusu
Göçlerin Sonuçları
– Türklerin geniş bir coğrafyada varlık göstermesi ve çok sayıda devlet kurması, Türk tarihinin bir
bütün olarak incelenmesini zorlaştırmıştır.
– Türkler gittikleri yerlerde devlet yönetimi ve askerî teşkilatlanma açısından Örnek oluşturmuşlardır.
– Ana yurttan uzak bölgelere göç eden bazı Türk kavimleri milli benliklerini kaybetmişlerdir.
Orta Asya’da İlk Kültür Merkezleri
Anav: Orta Asya’ya ait en eski kültür merkezidir.
Afanesyova: Türklere ait en eski kültür merkezidir.
Andronova: Afanesyova kültürünün daha geniş bir alana yayılmış ve gelişmiş şeklidir.
Karasuk: Demiri birçok kültür bölgesinden önce işlemişlerdir.
Tagar: Günümüze en yakın ve en gelişmiş kültür merkezidir.
İlk Türk Devletleri ve Toplulukları
İskitler
– İlk Türk topluluğudur.
– Batıya başlattıkları göç sonucunda Tuna Nehri’ne kadar ilerlemişlerdir.
– Şu ve Alp Er Tunga destanları sözlü edebiyat eserleridir.
– “Balbal ” adı verilen taşlar mezar taşlarının ilk örnekleridir.
Orta Asya Hun Devleti
Teoman Dönemi
– Teoman tarafından Ötüken’de kurulmuştur.
– Çinliler mücadele yaşanmasının temelinde İpek Yolu’na hakim olma isteğidir.
– Asya Hun’lularla ilgili bilgiler Çin kaynaklarında geçmektedir.
– Yazılı kültüre geçmemişlerdir. Kuruluş tarihleri belli değildir.
I. Metehan Dönemi
– Orta Asya’da İlk Siyasi birlik sağlanmıştır.
– Asya Hun Devleti en gelişmiş dönemidir.
– Yönetim kurultay (toy) kurularak oluşturulmuştur.
– Tarihte ilk düzenli ordu kurulmuştur.
– Çin hakimiyet altına alınmıştır fakat yerleşilmemiştir. Sebep olarak kendi benlikleri kaybetmek istememeleridir.
– İpek Yolu’nun denetim altında turmuşlardır.
– Metehan’dan sonra devlet ikiye ayrılmıştır.
– Oğuz Kağan Destanı en önemli sözlü edebiyat eseridir.
Kavimler Göçü
Asya Hun Devleti’nin parçalanmasından sonra hunların bir bölümünün Balamir’in önderliğinde batıya ilerlemesi sırasında Ostragot, Vizigot, Vandal, Angıl gibi kavimleri göçe zorlaması olayıdır kavimler göçü.
Sonuçları:
– İlk çağ kapanmış orta çağ başlamıştır.
– Feodalite güç kazanmıştır.
– Skolastik düşünce etkinlik kazandı.
– Avrupa’ya gelen germen kavimleri arasında Hristiyanlık yayıldı.
– Roma doğu-batı olarak ikiye ayrıldı.
– Avrupa’da günümüz sınırları oluştu.
Avrupa Hun Devleti
– En ünlü hükümdar Atilla’dır.
– Bizans ile Margos ve Anatolios anlaşması ile Bizans vergiye bağlandı.
– Doğu romayı kontrol altına alınmış ve batıya yönelinmiştir.
– Ertesi yıl İtalya’ya giran Atilla, Roma’yı işgal etmemiştir. Bunun nedenleri;
* Roma’nın Hristiyan dünyası için kutsal bir merkez olması.
* Batı Romanın gücünü kırdığına inanması.
* Sasani Devleti üzerine sefere çıkmak istemesidir.
– Dil olarak Latin ve Germen Dilleri konuşulmuştur.
– Yeni göç desteklemedikleri için asimile oluşturlar.
– Atilla öldükten sonra devlet yıkılmıştır.
Göktürkler
I. Göktürk Devleti
– (552-659) doğunun kutsallığı ve üstünlüğü
– 552 yılında merkezi Ötüken olmak üzere Bumin Kağan tarafından kurulmuştur.
– Tarihte Türk Adını devlet adı olarak kullanan ilk Türk Devletidir.
– En parlak dönemi Mukan Kağan dönemidir.
– Devlet doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılmış, Bumin Kağan devletin doğu kanadını ,amcası İstemi Kağan ise batı kanadını yönetmiştir.
– Budizmin din olarak Kabul edilmesi yöneticiler ile halk arasında sorunlara sebep olmuştur.
– Devlet 582 de iç karışıklıklar ve Çin’in etkisi ile ikiye bölünmüş; doğu ve Batı Götürkler Çin egemenliğine
girmişlerdir.
II. Göktürk Devleti
– Çin esareti altında yaşayan Türklerin Kürşat Ayaklanması ile Çin’e başkaldırması ve
bağımsızlıklarını elde etmeleri ile 682 de kurulmuştur.
– En parlak dönemi Bilge Kağan dönemidir.
– Bu dönemde Türk Edebiyatı’nın ilk yazılı örnekleri olan Orhun Yazıtları
(Kitabeleri) oluşturulmuştur.
– Karluk. Basmil ve Uygurlar birleşerek 744 de II.Köktürk Devleti’ne son vermişlerdir.
NOT: Göktürkler parayı alışverişte kullanan ilk Türk devletidir
Uygurlar(744-840)
– Kutluk Bilge Kül Kağan önderliğinde merkezi Ötüken olmak üzere 744’te kurulmuştur.
– Mani Dinini Kabul etmişlerdir. Bu dinin Kabul edilmesi (Et yemeyi ve savaşmayı yasaklaması sebebiyle Türk Kültürüne ve yaşam tarzına uygun olmadığından,) Türklerin savaşçılık özelliğine zarar vermiştir.
– Yerleşik hayata geçen ilk Türk devletidir.
– Tarım ve ticaret gelişmiştir. Sulama kanalları yapılmıştır.
– Kalıcı mimari eserler verilmeye başlanmıştır
– Devletin son dönemlerinde ortaya çıkan kıtlık, açlık ve salgın hastalıklar sebebiyle devlet
dağılmış; Çin sınırlarında farklı adlarla ( Kansu Uygur Devleti , Turfan Uygurları) bir sure varlıklarını sürdürmüşler ve Moğolların hakimiyetine girmişlerdir.
Ötüken Türklerin tarih sahnesine ilk çıktıkları yerdir. Orhun ve Selenga ırmakları arasında kalır ve bütün Türk boyları tarafından kutsal kabul edilir.
Hun, Köktürk ve Uygur devletlerinin merkezi olmuştur. Orhun kitabeleri de buradadır. Günümüzde Moğalistan devletinin sınırları içerisindedir.)
Avarlar
– 562 de Orta Avrupa’da, Tuna boylarında kuruldu.
– İstanbul’u kuşatan ilk Türk Devletidir.(İki defa kuşatmışlardır.)
– Orta Avrupa toplumları nı kültürel yönden etkilemişlerdir.
– Hristiyanlığı Kabul etmiş ve zamanla slavlaşmışlardır.
Bulgarlar
– 630 da farklı Türk Boylarının karışımından oluşan gruplarca Tuna Boylarında kurulmuştur.
– Hazarların saldırıları ile dağılarak; Tuna ve İtil Bulgarları adlarıyla
varlıklarını sürdürmüşlerdir.
Hazarlar
– 630 da Karadeniz’in kuzeyi ve Kafkaslar bölgesinde kurulmuştur.
– Müslüman Araplar ve Bizans ile ticari, siyasi ve askeri ilişkiler kurmuşlardır.
– Hazarlar ile Müslüman Araplar arasında ilk savaş Hz. Osman döneminde gerçekleşmiştir.
– Yönetici kesim Museviliği Kabul etmişse de halk arasında İslamiyete ve Hristiyanlığa inanlar da olmuştur. Hazarlar’da dini hoşgörü hakimdir.
– Rusları askeri ve devlet teşkilatı alanlarında etkilemişlerdir.
– 968 de Ruslar tarafından yıkılmışlardır.
Macarlar
– Bugünkü Macaristan bölgesinde kuruldular.Hristiyanlığı Kabul ederek zaman içinde benliklerini
yitirdiler.
Peçenekler
– Batı da Volga Boylarında yerleşmişler ve Ruslarla mücadele ederek onların Güneye inmelerini
engellemişlerdir.
– Bizans ordusunda paralı asker olarak görev yapmışlardır.Bizans ile Büyük Selçuklular arasında yapılan Malazgirt Savaşı sırasında taraf değiştirerek Selçuklu ordusuna katılmışlar ve savaşı
– Selçukluların kazanmasında rol oynamışlardır.
Kıpçaklar
– Altınordu devletinin Türkleşmesinde etkili olmuşlardır.
Oğuzlar
– Türklerin en kalabalık gruplarındandır.24 boydan oluşurlar.
– İslamiyeti Kabul etmişlerdir.
– Büyük Selçuklu Devleti,Anadolu Selçuklu Devleti Ve Osmanlı devletini Kurmuşlardır.
Sabirler
– Bugünkü Sibirya bölgesine adlarını verdiler.
Türgişler
– Türgiş Hükümdarı Baga Tarkan kendi adına para bastıran ilk Türk hükümdarıdır.
Kırgızlar
– Dünyanın en uzun destanı olan Manas Destanını oluşturmuşlardır.
Karluklar
– Talas Savaşında Çin’e karşı Müslüman Araplara yardım etmişlerdir. İslam’ı Kabul eden ilk topluluğudur. İlk Müslüman Türk devleti olan Karahanlılar’ı kurmuşlardır.
İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Kültür ve Uygarlık
Devlet Yönetimi
Hükümdarın Görevleri
– Ordunun başında sefere çıkmak
– Adaleti sağlamak (Yargıya başkanlık etme)
– Ülkenin bağımsızlığını korumak
– Töreleri uygulamak
– Kurultaya başkanlık etmek (Ayguciyı tayin etme)
– Açı doyurup çıplağı giydirmek (Bu durum Türklerde sosyal devlet anlayışını göstermektedir.)
Gök Tanrının Hükümdarı Donattığı Yetkiler
Kut (Siyasi)
Küç (Güç-Asker)
Ülüş (Ekonomik
Kut: Gök Tanrı’nın bir hükümdara ve onun ailesine devleti yönetme yetkisi verdiğine inanılan anlayıştır. Yani ülke hükümdar ve ailesinin ortak malıdır. Bu anlayış veraset sistemini düzensiz hâle getirmiştir. Bu da taht kavgalarına
sebep olup Türk devletlerinin kısa süre içinde yıkılmalarında etkili olmuştur.
Ordu Teşkilatı
– Türk toplumunda kadın-erkek herkes asker kabul edilmiştir. Ordu-millet kavramının yerleştiği Türklerde askerlik ayrıcalıklı bir meslek sayılmamıştır.
– Süvarilerden (atlı asker) oluşan birliklerde genellikle hafif silahlar kullanılmıştır. Bu uygulama ordunun hızlı hareket etmesini sağlamıştır.
– Türk ordusunda ücretli askerlik görülmemiştir.
– Savaşlarda daha çok Turan Taktiği kullanılmıştır.
– Türk tarihinde ilk düzenli ordu Hun Hükümdarı Mete Han tarafından kurulmuştur. (M.Ö. 209) Ayrıca, bu dönemde orduda ilk kez onlu sistem uygulanmıştır.
– Siyasi teşkilatta görev yapan (han, şad, boy beyi) her yönetici savaşa hazır bir komutan sayılmıştır.
– Ordu komutanlarına Tarkan adı verilmiştir.
– Türklerde en az değişime uğrayan alan ordu teşkilatıdır.
Toplumsal Yapı
– Eski Türk devletlerinde toplumun temelini aileler oluşturmuştur.
– Çekirdek aile tipi görülen Türklerde, ataerkil yapı ön plandadır.
– Toplumda tek esle evlilik (monogami) geçerli olmuştur. Ayrıca kadın, sosyal yaşamda erkeğin yanında yer alabilmiştir.
– Türk toplumlarının genel yaşam tarzı göçebeliktir. Yaylak-kışlak anlayışı benimsenmiştir.
Ekonomik Yapı
İslam öncesinde parayı ticarette bir değişim aracı olarak kullanan ilk Türk devlet Köktürkler’dir. Türk tarihinde kendi adına ilk para bastıran ise Türgiş Hükümdarı Baga Tarkan’dir.
Kullanılan para birimleri ve cinsleri şunlardır;
Yarmak-madeni
Kamdu-Bez
Kuanpoyu-Bez
Böz-Bez
Çav-Kağıt
Satir-Gümüş
Din ve İnanç Sistemi
Eski Türk devletlerinde Türk halkı, din bir toplum değildi, daha çok siyasi bir karaktere sahipti. Bu nedenle din görevlileri ayrıcalıklı bir sınıf oluşturmamıştır.
Din adamlarına büyük saygı duyulmuş ancak siyasi meselelere karışmalarına izin verilmemiştir.
Türklerde görülen inanışlar şu şekilde sıralanabilir:
Totemizm
Kutsal kabul edilen bitki veya hayvanlara saygıyı içermektedir.
Şamanizm
Şamanizm bir din olmayıp daha çok büyü ve gizli güçlere inanma biçiminde ortaya çıkmıştır. Bu inancın temsilcilerine şaman denilmiştir.
Şamanlikta şifa vericilik esastır.
Doğalar Kültü (Tabiat Kuvvetlerine inanma)
Eski Türkler; dağ, tepe, kaya, ırmak, vadi, ay, güneş gibi varlıklarda birtakım gizli güçlerin olduğuna inanmışlardır.
Atalar Kültü
Eski Türklerde ölen kişilere ve atalara ait hatıralar kutsal sayılmıştır.
Atalara ve onların mezarlarına yapılan saldırılar savaş nedeni bile olabilmiştir.
Gök Tanrı inancı
Eski Türklerde en yaygın olan inançtır.
Gök Tanrı inancında;
– Tanrı tektir.
– Tanrı soyuttur.
– Temizlik önemli bir unsurdur.
– Kurban kesme geleneği mevcuttur.
Gök Tanrı inancında din adamlarına kam adı verilmiştir.
Türklerde ölen kişinin ardından yas tutulur ve ölüler için yuğ adı verilen cenaze törenleri düzenlenirdi. Bu
törenlerde ayrıca yuğ aşı denilen ziyafetler verilmiştir.
Türkler ölülerini kurgan adı verilen mezarlara gömmüşlerdir. İkinci bir hayatın varlığına inanıldığı için ölen kişinin değerli eşyaları da mezara konulmuştur.
En önemli kurganlar Esik ve Pazırık kurganlarıdır. Kurganların başına dikilen taşlara balbal adı verilmiştir. Balballar, ölen kişinin hayattayken öldürdüğü düşman sayısınca dikilmiştir. Bu da Türklerde savaşçı özeliklerin ön plana çıktığının bir kanıtıdır.
Türkler, cennet (uçmağ) ve cehennem (tamu)in varlığına inanmışlardır.
Hukuk
– İslamiyet öncesi Türk topluluklarında siyasal ve sosyal hayatı düzenleyen sözlü hukuk kurallarına töre adı verilmiştir.
– Törenin temeli gelenek ve göreneklerdir. Töre adı verilen hukuk sisteminin sözlü olması, yazılı kültürle geç tanışılmasından kaynaklanmıştır.
Törenin Kaynakları
Örf, adet ve gelenekler
Kurultayın kararları
Hakanın emirleri
– Töre değişen zamana göre yenilenebiliyordu. Ancak törenin değişmez birtakım hükümleri de bulunmak-
taydı.
– Töreye kağan da dâhil olmak üzere herkes uymak zorundadır. Devlete isyan, askerden kaçma, adam öldürme, hırsızlık, tecavüz gibi suçlar en ağır şekilde cezalandırılmıştır.
– Mahkemelerin başında bulunan kişilere yargan, kağanın başkanlık ettiği mahkemeye de yargu denilirdi.
– Uzun süreli hapis cezası uygulanmazdı. Bunun temel sebebi Türklerde göçebe bir yaşamın benimsenmiş olmasıdır.
– Törenin miras hukukuna göre topraklar en küçük oğula, taşınabilir mallar ise diğer oğullara verilmiştir.
Türk hukuku ilk kez Uygurlar tarafından yazılı hâle getirilmiştir. Uygurlarda ticaretin gelişmesi sonucunda farklı devletlerle etkileşime geçilmiş bu durum da kişiler arası anlaşmazlıkları çözümleyecek kuralların yazılı hâle getirilmesi ihtiyacını doğurmuştur.
Yazı, Dil ve Edebiyat
Orhun (Orhon) Alfabesi (Göktürk Alfabesi)
– Türklerin en eski milli alfabesidir.
– Bu alfabe 38 harften oluşmaktadır.
– Bu alfabe ile yazılmış en önemli eser Göktürk Kitabeleridir.
Uygur Alfabesi
– Türklerin ikinci alfabesi olan Uygur alfabesi, Soğd alfabesinin geliştirilmiş şeklidir.
– Bu alfabe 18 harften oluşmaktadır.
Dil ve Edebiyat
Sözlü Edebiyat
Koşuk: Şölenlerde saz eşliğinde söylenen şiirlerdir.
Sav: Türk atasözleridir.
Sagu: Yuğ törenlerinde önemli kişiler için yakılan ağıtlardır.
Destan: Âdet, töre, inanç ve yaşam tarzları konusunda bilgi veren eserlerdir.
